چکیده

در نوشتار حاضر بعد از بیان مفهوم قانون، به نقش حیاتی و حمایتی مسجد در قانون گرایی و  قانون‌پذیری آحاد افراد جامعه پرداخته شده است. به یقین در صدر اسلام مسجد به عنوان دادگاه قضاوت مطرح بود و از ابتدا، در جامعه مسلمانان، صدور رأی به طریق حکمیت از وظایف حاکم به شمار می آمد. این موارد همگی بر نقش مسجد در ایجاد رویکرد قانون گرایی در مسلمانان دلالت دارد.

هم‌چنین فریضه با ارزش نماز جماعت و پیروی از امام مسجد در هنگام نماز عبادتی است که قانون‌گرایی را به افراد به صورت غیرمستقیم، آموزش می‌هد. امام جماعت به عنوان مدیریت اصلی فرهنگی مسجد با تشریح حدود و قوانین الهی در قانون گرایی و  قانون پذیری آحاد افراد جامعه نقش به سزایی دارد. 

اهل مسجد، با استماع احادیثی که بر رعایت حقوق اجتماعی تأکید دارد، بیشتر از دیگر مردم آشنا شده، در نتیجه در رعایت حق‌الناس و سایر قوانین اجتماعی بیشتر می‌کوشند.

واژگان کلیدی: نقش مسجد، واژه قانون، قانون گرایی، قانون پذیری

مقّدمه

قانون و تمکین به آن یکی از موضوعات مهم جامعه شناسی است. باید باور کنیم که قانون یک برکت است. حتی واضعین قانون، خود، به پیروی از قانون مکلّفند. جوامع اسلامی باید بیشتر از سایر جوامع قانون گرا و قانون پذیر باشند. دین کامل اسلام هم با تأکید بر این نیاز اجتماعی، تمهیدات تعالی این جنبه از زندگی فردی و اجتماعی را فراهم نموده است. مسجد، به عنوان یک نهاد مدنی،[2]اعتقادی و مذهبی در قانون گرایی و قانون پذیری اثرگذار است. این نوشتار در پی آن است تا پس از تعریف قانون و مفاهیم مرتبط، نقش مسجد را در قانون گرای و قانون پذیری افراد بیان نماید.

بحث واژگانی و اصطلاحی قانون

 «قانون» واژه ای عربی و به معنای «اصل» است. برخی می گویند: «قانون» معرّب کانون[3]یونانی بوده و عربی نیست؛ امّا در عربی به کار رفته است. قانون امری است کلی که بر همه جزئیات منطبق می گردد و احکام جزئیات از آن شناخته می شوند. این واژه به معنای قاعده، رسم و دستور نیز آمده است.[4] قانون مسیری است که توسط حکومت یا جامعه برای رشد انسان و جامعه تعیین می شود. قانون به فرانسه loi و به انگلیسی law ترجمه می‌شود.[5] قانونِ هر چیزی، راه و طریق سنجش آن است... .[6]

قانون پذیری و قانون گرایی

«قانون گرایی»[7]به گرایش فرد یا جامعه به قانون اشاره دارد. اصل قانون گرایی پدیده ای است که ادیان الهی و رهبران دینی پیام آور اصلی آن هست. یکی از اهداف همه انبیا بر قراری قسط و عدالت بیان شده است.[8] قانون گرایی، یعنی حفظ و اجرای قوانین به طور عادلانه و رعایت حقوق همه افراد. بنابراین، جامعه ای قانون گراست که در آن قوانین رعایت شده و همه مردم در برابر اجرای قوانین مساوی و رهبران آن قانون پذیرترین انسان ها باشند.[9]

  «قانون پذیری» به میزان حاکمیت قانون بر رفتار فرد یا اجتماع تأکید دارد. حاکمیت قانون یعنی وجود زمینه های ذهنی و عینی برای تطبیق قانون و برتری قانون نسبت به تمام مراجع دیگر در جامعه.[10]قانون پذیری به معنای پذیرش آگاهانه، داوطلبانه و ارادی اکثریت قریب به اتفاق مردم از قوانین و مقررات موجود جامعه و عمل به آنها است. اگر توده مردم با بینش و آگاهی خود به این نتیجه رسیده باشند که رعایت قوانین و مقررات هم به نفع خود آنها و هم به نفع جامعه است، می توان گفت که قانون پذیری در جامعه فراگیر شده است.

اولین قانون و اولین قانون شکن

 اولین قانون از همان زمان خلقت قانونی بود که از طرف خداوند وضع شد. ماجرای میوه ممنوعه یا همان گندمی که خداوند حضرت آدم و حوا را از خوردن آن منع کرد یک قانون بود که باید رعایت می‌شد و رعایت نشدن آن تاوانی داشت که از بهشت رانده شد. اولین قانون و اولین قانون شکنی در بدو خلقت شکل گرفت. قانون و قانون شکنان تقریباً هم‌زاد بوده اند.[11]

کارکرد حقوقی و نقش قانون گرایی مسجد طراز اسلامی

یکی مهم ترین مفاهیم مرتبط با قانون و قانون پذیری، قضاوت و دادرسی است. در صدر اسلام مسجد به عنوان دادگاه قضاوت مطرح بود و از ابتدا، در جامعه مسلمانان، صدور رأی به طریق حکمیت از وظایف حاکم به شمار می آمد.

  علی (علیه السلام) ایّام معینی از هفته در مسجد جامع می نشست تا بین مردم قضاوت نماید و در پرتو عدالت اسلامی، به حل و فصل اختلافات و منازعات مردم بپردازد.[12]پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم)، بیشتر اختلافات را در مسجد حل و فصل می کرد و مسجد، یک دادگستری به تمام معنا بود و عموم کارهای دادخواهی در آن‌جا صورت می پذیرفت. حتی پیامبر در مسجد، قوانین حقوقی وضع کردند و برای مسجد و منبر، شأن ویژه حقوقی قائل شدند که از جمله آنها، مراسم سوگند خوردن بود. پیامبر، مراسم سوگند خوردن را کنار منبر معمول ساختند و فرمودند: «هر کس کنار منبرم دروغ گوید، هر چند برای یک چوبه مسواک باشد، جایگاهش در آتش خواهد بود»[13]بنابراین، انجام این گونه امور، در مسجد پیش از تشکیل دادگاه های معمولی، رایج بود. این موارد همگی بر نقش مسجد در ایجاد رویکرد قانون گرایی در مسلمانان دلالت دارد.[14]

نقش غیر مستقیم اعمال عبادی مسجد در قانون پذیری

 مسجد محل عبادت و بندگی در آستانه پروردگار جهانیان است. در مسجد اعمال عبادی متعددی شامل ذکر و تسبیح و دعا و نماز و ... انجام می گیرد که به نوبه خود در قانوگرا شدن افراد موثر هستند. از مهم‌ترین اعمال عبادی مسجد، اقامه نماز به صورت فردی یا جماعت است که بیشتر از سایر فعالیت‌های عبادی در مساجد انجام می‌گیرد. نماز  بالاترین فریادها و کارخانه انسان‌سازی است.[15] تعالیم و مفاهیم زیادی در نماز نهفته است که همانند دیگر اعمال عبادی در قانونمند شدن افراد و جلوگیری از فحشا و منکر در هر درجه و سطح موثر است.[16]رعایت قانونمندی و عدالت در انتخاب امام جماعت، مراعات حقوق دیگران و توجه به غصبی نبودن مکان و لباس نمازگزار، همراه بودن نماز با ولایت معصوم و توجه به معاد و حساب و کتاب اعمال و...[17] که در اذکار نماز هم به آن اشاره می شوند، آموزه هایی هستند که به قانون‌گرایی و قانون پذیری آحاد جامعه اشاره دارند.

    فریضه با ارزش نماز جماعت و پیروی از امام مسجد در هنگام نماز عبادتی است که قانون‌گرایی را به افراد به صورت غیرمستقیم، آموزش می‌هد. کم یا زیاد کردن یک رکن در نماز، باعث باطل شدن آن می‌شود. در نماز جماعت،‌ تبعیت از امام جماعت مسجد چنان مهم است که زیاد کردن عمدی یک رکن (مثلاً سجده یا رکوع) نماز را باطل نمی‌کند؛ مثلاً‌ اگر کسی به گمان این که امام جماعت سر از رکوع برداشته، سر از رکوع بردارد و متوجه شود که امام جماعت هنوز در حال رکوع است،‌ باید به رکوع بازگردد.[18]این نکته بیانگر آن است که متابعت از امام جماعت بر همه چیز اولویت دارد. چنین فردی به صورت عملی می آموزد که قوانین جمعی بر قوانین فردی ارجح است و باید در جامعه به قوانین مختلف پای بند باشد.

نقش حیاتی مسجد در کنترل درونی و  قانون پذیری فردی

  نقش اخلاق و وجدان در جلوگیری از نابسامانی‌های اجتماعی و فردی و برتری آن بر عوامل بازدارنده بیرونی بر هیچ‌کس پوشیده نیست. کنترل‌های درونی، جایگاه خاصی در جلوگیری از وقوع جرم دارند. کنترل درونی شامل کنترلی است که در آن خودِ فرد، علاقه دارد با هنجارهای اجتماعی هم نوایی و هماهنگی پیدا کند و اگر کسی او را کنترل نکند خود را هم نوا می کند. دین اسلام تأکید جدی بر کنترل درونی دارد. علی (علیه السلام) می فرمایند: «اِعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ یُعَنْ عَلَى نَفْسِهِ حَتَّى یَکُونَ لَهُ مِنْهَا وَاعِظٌ وَ زَاجِرٌ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنْ غَیْرِهَا لاَ زَاجِرٌ وَ لاَ وَاعِظٌ»؛[19]یعنی، بدانید که هر که از سوی خویشتن یاری نشود، به‌گونه‌ای که از درون پند دهنده‌ و باز دارنده‌ای برای خود نداشته باشد،‌ از سوی دیگران برای او بازدارنده‌ای نخواهد بود. مسجد می تواند کنترل درونی را به بهترین شیوه در فرد ایجاد کند. مساجد با تقویت روحیه دینداری افراد، تأثیری انکارناشدنی بر افراد و به تبع آن، جامعه دارند. کسانی که به مساجد رفت و آمد دارند، با احادیثی که بر رعایت حقوق اجتماعی تأکید دارد، بیشتر از دیگر مردم آشنا شده، در نتیجه در رعایت حق‌الناس و سایر قوانین اجتماعی بیشتر می‌کوشند.

تشریح حدود الهی در مسجد و تأثیر آن بر قانون پذیری

«حدود» جمع «حد» به معنی فاصله بین دو چیز است. در آیات متعددی از قرآن کریم به حدود الهی یا حدود خدا اشاره شده است.[20]در واقع منظور از مرزهای خدا، احکام حلال و حرام خدا یا حدّ بین حق و باطل، معروف و منکر، زیبائی و زشتی، ظلمت و نور یا به طور کلی انسانیت و غیر انسانیت است.[21]این حدود در مورد رفتارهای فردی و اجتماعی مانند روزه و اعتکاف، نکاح و طلاق، جنگ و جهاد، ارث و... مرزهایی را مطرح نموده است. بر همین اساس هر گونه اعمال تغییر در این حدود یا عدم رعایت این مرزها قانون شکنی یا قانون گریزی محسوب می شود.[22]

    انجام اعمال عبادی در مسجد و شرکت در سخنرانی ها یا جلسات مذهبی و برنامه های فرهنگی مسجد فرصتی گرانبها برای افراد و گروه ها ایجاد می کند تا آنها با موازین شرعی آشنا شوند. آموزش نکات مهم اعتقادی و تشریح حد و مرز الهی در واقع تبیین و تشریح و تفسیر و آموزش قوانین اسلامی است. در جامعه اسلامی، این قوانین خود معیار وضع قوانین وضع شده دیگر هستند. با آموزش حدود الهی به نماز گزاران و افرد اهل مسجد و توسعه فرهنگ اسلامی، میزان تمکین به قانون و گرایش به قانون در افراد بیشتر خواهد شد و آحاد جامعه با شناخت بیشتری قانون را می پذیرند.

نقش مسجد بر نفس لوّامه برای قانون پذیری فردی

• انسان، حالت های مختلفی دارد. با شناخت حالات نفس انسان این موضوع روشن می شود که چگونه می توان از این حالات در راه تعالی و کمال فردی و اجتماعی بهره جست. مهم ترین حالات نفسانی انسان از منظر قرآن عبارت است از: حالت ملهمه،[23]حالت مطمئنه[24]و حالت اماره[25]حالت لوّامه. حالت لوّامه یعنی نفس، انسان را نسبت به گناه سرزنش می کند. همچنان که قرآن در این مورد می فرماید: «وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَة»؛[26]و باز نه! سوگند به  وجدان سرزنشگر و ملامت کننده.

مساجد ضمن تضعیف نفس اماره و با تقویت نفس لوّامه، که انسان را هنگام سرپیچی از قوانین و مقررات و اسلامی سرزنش می‌کند، زمینه کنترل اجتماعی و مبارزه با انحرافات اجتماعی را فراهم می‌سازد. مسجد به عنوان کانونی دینی، با تقویت برتری های اخلاقی، حسّ خداباوری را در افراد اهل مسجد بارور می کند و به این وسیله، افراد در همه حال خدا را بر کارها و فعالیت های خود ناظر و شاهد می دانند. در آن صورت، بدون این‌که کسی بر آنها نظارت کند، وظایف خود را به بهترین شکل انجام می دهند. مسجد با افزایش شناخت و آگاهی، تبیین، حفظ و گسترش ارزش ها و آرمان های اسلامی، تربیت عملی دینی و تربیت الگوها، یک نظام تربیتی منسجم و قوام یافته ای را ایجاد می کند که بر شاخصه های هویت دینی تأثیر می گذارد و آنها را تقویت می کند و کاهش خطاها و لغزش های اخلاقی و تقلیل سطح ارتکاب جرائم اجتماعی را به دنبال دارد.

کارکرد آموزشی مسجد و نقش آن در قانون گرایی

یکی از کارکردهای مهم مساجد، کارکرد آموزشی یا تعلیم و تربیت است.[28]این آموزش به معنای گسترده، فراگیری همه آموزه های اسلامی است. مساجد محل آموزش احکام و فقه هستد. در یک نگاه سطحی رابطه بین فقه‌مدار بودن و قانون‌گرا بودن در رابطه با نهاد مسجد مشخص می شود. فقه همانند قانون، مجموعه‌ای از بایدها و نبایدهاست و در واقع خود، قانون دین است که بر اساس منابع استخراج می شود.[29]بنابراین، کسانی که دستورات دینی را اجرا می‌کنند و به مسجد رفت و آمد دارند، راحت‌تر به قانون تمکین می کنند. به دلیل این‌که این افراد در مسجد رعایت و احترام به قانون را آموزش دیده‌اند. یکی از راه های ایجاد جامعه قانون‌مدار، آشنایی با قوانین است. مسجد مکانی مناسب برای این نوع آموزش است تا ضمن آشنا کردن مردم با قوانین، اهمیت رعایت آنها را نیز از نظر آموزه های اسلامی مطرح ‌شود.

نقش حمایتی مسجد در قانون پذیری فردی و کاهش هزینه امنیت

 مسجد و فعالیت های مذهبی می توانند با ابزارهایی مانند ستایش، نکوهش و خشم اخلاقی، بر رفتار فرد اثر بگذارند. بخش زیادی از کنترل افراد از راه کنترل رسمی صورت می گیرد. این کنترل با ابزارهای بیرونی و قانون مدارانه انجام می شود. البته، عوامل بازدارنده بیرونی مثل اجرای حدود و زندان ضمن تأثیر به‌سزایی که در حفظ سلامت اجتماعی جامعه دارد؛ باید گفت که پیشگیری بهتر از درمان است و مجازات زندان، هزینة سنگینی را بر دولت‌ تحمیل می کند. بنابراین، همراه با کنترل بیرونی، کنترل درونی که همان اثرگذاری بر انگیزه های درونی است توصیه می شود. کنترل‌های درونی ویژگی‌های خاصی دارند؛‌ از جمله این‌که برخلاف کنترل‌های بیرونی،‌ نیازمند هزینه‌های هنگفت نیستند و در زمانی که امکان ایجاد یا اعمال کنترل‌های بیرونی نیست، همچنان کارایی خود را دارند.

بر اساس مفهوم روایتی از امام علی (علیه السلام)، تأثیرات رفتاری که حضور در مسجد بر جای می گذارد، می تواند جامعه را از فساد و گناه پاک کند، آنجا که در قسمتی از یک روایت می فرمایند: «...اَو کلِمَةً تَرُدُّهُ عَن رِدی اَو یترُک ذَنبا خشیةً اَو حیاءً...»[30]یا کلماتی می شنود که او (فرد اهل مسجد) را از فساد و گناه باز می دارد یا به خاطر ترس (از پروردگار) یا حیا و آبرو، گناهی را ترک می کند. کاهش نظارت گسترده و کنترل رسمی در سطح اجتماعی بر ابعاد کلان اقتصادی مؤثر است و با کاهش هزینه هایی که دولت ها صرف نظارت بر نیروهای اجرایی یا مردمی می کنند، صرفه جویی را به همراه دارد. بنابراین، افراد اهل مسجد با اتّکا بر اخلاق مذهبی و دینی و بدون ترس از نیروهای انتظامی و زندان و مانند آنها خودشان به تأمین امنیت جامعه مبادرت می ورزند که این موضوع در سطح کلان بسیاری از هزینه های امنیتی را کاهش می دهد.

نتیجه سخن

مسجد و فعالیت های مذهبی و مسجدی، با تکیه بر قوانین شرعی روح قانون گرایی را در افراد تقویت و توسعه می دهد. برای ایجاد جامعه ای قانون مدار و قانون پذیر باید به نقش حیاتی و حمایتی مساجد توجه بیشتری شود. متولیان فرهنگی و اجرایی مساجد، خصوصاً امام جماعت مسجد باید با رویکردی کاربردی به تشریح حدود الهی و موازین اسلامی بپردازند و با آموزش این موارد در قانون گرایی و قانون پذیری آحاد جامعه نقش خود را ایفا نمایند.  

منابع و مآخذ

1. قرآن کریم، ترجمه: فولادوند محمّد مهدی، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ اول، 1379.
2. الموسوی الخمینی روح الله، صحیفه نور، موسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره)، ج 12، تهران، 1385
3. مکارم شیرازی ناصر، رساله توضیح المسائل، انتشارات امام علی ابن ابیطالب (علیه السلام)، چ31، 1389.
4. ابن منظور محمد بن مکرم، لسان العرب، دار الفکر، دار صار، بیروت،  ج 11، ص 328.
5. انصاری علیرضا، قانونگرایی در سیره معصومان (علیه السلام)، فرهنگ کوثر، ش25، فروردین 1378.
6. دشتی محمّد، ترجمه نهج البلاغه، مؤسّسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین (علیه السلام)، چ 9، 1382،
7. علی بابایی احمد، برگزیده تفسیر نمونه، زیر نظر مکارم شیرازی ناصر، دارالکتب الاسلامیه، ج 1، 1382
8. محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران فرهنگ واندیشه، بی تا، ج1، 1388.
9. بابائیان عباس،400 نکته از تفسیر نور، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، چ دوم، تابستان 1388.
10. جعفری لنگرودی محمد، ترمینولوژی حقوق، گنج دانش، چ 22، ١٣٨٨.
11. دهخدا علی اکبر، لغتنامه دهخدا، با همکاری گروهی از نویسندگان، دانشگاه تهران، جلد 37، چ2، 1377.
12. مرکز رسیدگی به امور مساجد، سیمای مسجد طراز اسلامی، ماهنامه مسجد، ش 162، شهریور 91.
13. نگارش حمید، هویت دینی و انقطاع فرهنگی، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، مرکز تحقیقات اسلامی، 1380.
14. جمعی از فضلا و نویسندگان، تفسیر نمونه، (زیر نظر مکارم شیرازی ناصر) تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ج5، چ6، 1368.
15. محمدی ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران، چ24، 1385.
16. صدر سید محمد باقر، علم اصول، ترجمه نصرا... حکمت، انتشارات امیر کبیر، چ2 ، 1364.
17. مطهری مرتضی، کلیات علوم اسلامی، ج3 (اصول فقه، فقه)، انتشارات صدرا، چ23، شهریور 1382.
18.  دانشنامه ویکی پدیا، به آدرس: www.wikipedia.org
19. برومند اعلم عباس، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (علیه السلام)، 1385، (منبع الکترونیکی).